Een fossiele soortenzwerm

door: Jelle W.F. Reumer

Dit artikel is eerder verschenen in het NRC Handelsblad en geschreven door Jelle W.F. Reumer, directeur van het Natuurmuseum Rotterdam.

Cichliden vormen met meer dan 1300 soorten een grote vissenfamilie. Verreweg de meeste soorten zijn te vinden in het Oostafrikaanse merengebied. Grote soortenaantallen komen -of kwamen tot voor kort- voor in o.a. het Victoriameer, het Malawimeer en het Tanganyikameer. In deze meren heeft een extreem succesvolle soortvorming plaatsgevonden, waarbij de verschillende soorten dikwijls zeer beperkte ecologische niches ter beschikking hebben. Oppervlakkig bezien zijn ze vaak zeer éénvormig, maar door verschillende specialisaties zijn er kenmerken in bijvoorbeeld kleur, gedrag of kaakvorm ontstaan waardoor de soorten kunnen worden onderscheiden. In zo’n geval spreken we van een soortenzwerm: een aantal nauw verwante soorten die relatief recent zijn ontstaan. De soortenzwermen in het Victoriameer zouden wel eens niet ouder dan zo’n 14.000 jaar kunnen zijn. Ook in kleinere Oostafrikaanse meertjes komen cichliden en soortenzwermen voor. Het kleine Oegandese Nabugabomeer is maar 4000 jaar oud en telt een soortenzwerm van vijf soorten. Het Kameroense Barombi Mbo-meer telt een zwerm van elf soorten en het maar 600 m diameter grote Bermin kratermeer (Kameroen) telt een soortenzwerm van negen soorten.

De vraag was of deze extreme soortvormingscapaciteit iets van recente datum is, een eigenschap die de cichliden onder druk van de grote klimaatschommelingen van het Pleistoceen hebben verworven. Dat blijkt niet zo te zijn. In het jongste nummer van het Journal of Vertebrate Paleontology publiceerde Alison Murray fossiele cichliden uit een 400 m groot Tanzaniaans kratermeertje, Mahenge geheten. Mahenge bestaat uit fraai gelaagde schalies, fijnkorrelige afzettingen die het kratermeer in betrekkelijk korte tijd opvulden. In deze schalies zijn de resten van 150 cichliden aangetroffen. Ze behoren alle tot een nieuw geslacht (Mahengechromis) en daarin tot vijf verschillende soorten, die te onderscheiden zijn aan de vorm van de kop, de kaken en het kieuwdeksel. Het lijkt een echte soortenzwerm. Op grond van isotopendatering is het sediment gedateerd op een ouderdom van bijna 46 miljoen jaar. We zitten dan in het midden van het Eoceen. De cichliden van Mahenge zijn daarmee de oudste tot nu toe bekende. En: klaarblijkelijk hebben cichliden al heel vroeg de mogelijkheid tot het vormen van soortenzwermen bezeten.